آشنایی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی 

مناسبت هفتم مرداد ماه سالروز تاسیس سازمان بین المللی انرژی اتمی به معرفی این نهاد بین المللی  می پردازیم:

پیشنهاد تأسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را دوایت آیزنهاور رئیس‌جمهور آمریکا در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل که به سخنرانی اتم برای صلح معروف شد،  مطرح کرد.

بحران‌های سیاسی - منطقه‌ای و بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم و تداوم تلاش برای خلع سلاح هسته‌ای و متوقف کردن مسابقه تسلیحاتی، موجب شد کنفرانسی مرکب از 82کشور در سازمان ملل تشکیل و اساسنامه آژانس تصویب شود که در نهایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در 29 ژوئن 1956 رسماً اعلام موجودیت کرد.‌

در 14 نوامبر همان سال مجمع عمومی سازمان‌ملل موافقتنامه‌ای در مورد روابط و همکاری آژانس با کشورها به امضاء رساند و از آن پس بود که آژانس به عنوان یک سازمان بین‌المللی مستقل مسئولیت هدایت استفاده از انرژی اتمی را در رفاه بیشتر به عهده گرفت.

اهداف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اساس اساسنامه آن:

    * ارتقاء کاربردهای صلح جویانه انرژی هسته‌ای و عدم بکارگیری آن برای اهداف نظامی

    * اتخاذ هرگونه تدبیری جهت ارتقاء تحقیقات، توسعه و کاربرد عملی انرژی هسته ای برای مقاصد صلح جویانه

    * تهیه مواد، خدمات، تجهیزات، تأسیسات برای تحقیقات و توسعه و کاربرد عملی انرژی اتمی با توجه به نیازهای مناطق در حال توسعه جهان

    * ارتقاء مبادله اطلاعات علمی و فنی

    * تأسیس و اعمال پادمان برای تضمین این موضوع که کمک‌های هسته‌ای یا حمایت‌های آژانس در مقاصد نظامی بکارگرفته نشود

    * تأسیس یا تصویب استانداردهای ایمنی هسته‌ای

ساختار و تشکیلات

آژانس بین‏المللی انرژی اتمی دارای ارکان زیر است:

1. کنفرانس عمومی

کنفرانس عمومی، بالاترین رکن سازمان و مرجع تصمیم گیرنده است که سالی یک بار در مقر سازمان در وین تشکیل جلسه می‏دهد و با تقاضای شورای حکام یا اکثریت اعضا، اجلاس‏های ویژه نیز برگزار می‏کند. کنفرانس، متشکل از نمایندگان تمام دولت‏های عضو است و هر عضو در کنفرانس، دارای یک رأی است و تصمیمات با اکثریت آرا اتخاذ می‏شود؛ اما در مورد تصمیمات مالی، تغییرات و اصلاح اساس‏نامه و ترک عضویت، آرای دو سوم دولت‏های متعهد ضروری است. طبق اساس‏نامه، کنفرانس عمومی، دارای اختیارات وسیعی در زمینه خط مشی و امور مالی و اداری سازمان است. انتخاب اعضای شورای حکام و بررسی گزارش سالانه این شورا، از وظایف کنفرانس است. کنفرانس، بودجه پیشنهاد شده شورای حکام و دبیر کل را مورد تصویب قرار می‏دهد. تصمیم‏گیری درباره هر گونه تغییر یا اصلاح اساس‏نامه و پذیرش عضو جدید، برعهده کنفرانس است. مسئولیت انتخاب دبیر کل آژانس به مدت چهار سال و تأیید و تصویب گزارش‏های آژانس به سازمان ملل متحد نیز از وظایف دیگر کنفرانس است.

2. شورای حکام

اعضای شورای حکام از دو گروه انتصابی و انتخابی تشکیل شده که در آغاز تشکیل آژانس، تعداد آنها بالغ بر 25 عضو بوده است.

الف) اعضای انتصابی؛ طبق مفاد اساس‏نامه، شورای حکام، ده عضو از میان پیشرفته‏ترین دولت‏های عضو سازمان را از نظر تکنولوژی هسته‏ای در هر منطقه4 انتخاب می‏کند که اعضای انتصابی شورای حکام محسوب می‏شوند.

ب) اعضای انتخابی؛ کنفرانس عمومی، پانزده عضو انتخابی را از بین کشورهای عضو آژانس انتخاب می‏کند که به شورای حکام راه می‏یابند.

با اصلاحیه‏ای که کنفرانس عمومی در مورد ماده شش اساس‏نامه به تصویب رساند و در 1973م. لازم‏الاجرا شد، تعداد اعضای حکام، به 34 عضو افزایش یافت و ترکیب اعضای آن بدین ترتیب است که شورای حکام، سیزده عضو از میان پیشرفته‏ترین کشورها را برای یک سال خدمت در این شورا منصوب می‏کند. 21 عضو دیگر را نیز کنفرانس عمومی از میان دولت‏های عضو برای خدمت دو ساله در شورای حکام برمی‏گزیند.

اعضای انتخابی شورای حکام، از مناطق زیر هستند: پنج عضو از آمریکای لاتین، چهار عضو از اروپای غربی، سه عضو از اروپای شرقی، چهار عضو از آفریقا، دو عضو از خاورمیانه و جنوب آسیا، یک عضو از آسیای جنوب شرقی و پاسفیک و یک عضو از خاور دور و عضو دیگر، از آفریقا یا خاورمیانه و جنوب آسیا یا آسیای جنوب شرقی و پاسفیک. در 1984م. ماده شش اساس‏نامه اصلاح شد و تعداد اعضای شورای حکام، به 35 عضو افزایش یافت. این تغییر، مربوط به عضویت دولت چین در آژانس می‏شد؛ زیرا با توجه به پیشرفت قابل توجه در زمینه هسته‏ای، این کشور نیز به عنوان عضو انتصابی در شورای حکام حضور یافت.

شورای حکام، در سال، چندین بار تشکیل جلسه داده، امور محوله را زیر نظر کنفرانس عمومی انجام می‏دهد. هر یک از کشورهای عضو، در شورای حکام، دارای یک رأی‏اند؛ جز موارد مالی که به دو سوم آرای اعضا نیاز است. تمام تصمیمات با اکثریت ساده آغاز می‏شود. شورای حکام، برای انجام وظایف خود، می‏تواند بر حسب ضرورت، مبادرت به تشکیل کمیته‏های تخصصی نماید.

3.دبیرخانه

دبیرخانه آژانس بین‏المللی، از تعدادی کارمند و یک دبیرکل که در رأس آن قرار دارد، تشکیل شده است. دبیر کل، به پیشنهاد شورای حکام و با تأیید کنفرانس، برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‏شود. دبیر کل، مسئولیت اداره امور جاری آژانس را زیر نظر شورا، بر عهده دارد و وظایفش را طبق مقرراتی که این شورا تعیین می‏کند، انجام می‏دهد. دبیرکل فعلی آژانس بین‏المللی انرژی اتمی، محمد البرادعی مصری است که دارای دکترای حقوق بین‏الملل از دانشگاه نیویورک است و تجربه دو دهه کار در این آژانس را دارد. همچنین ریاست بازرسان این آژانس در عراق، بر عهده هانس بلیکس سوئدی بوده که دارای دکترای حقوق بین‏الملل و روابط بین‏الملل است و سال‏ها قبل از البرادعی، عهده‏دار پست ریاست این سازمان بوده است. او به علت دقت و صداقت در بازرسی‏های خود در عراق، مورد بی‏مهری آمریکا قرار گرفت. وی چندی پیش با صراحت اعلام کرد که عراق در مقابله با سربازان غربی، از تسلیحات کشتار جمعی استفاده نکرده، بلکه سربازان آمریکایی در عراق، از اورانیوم ضعیف شده استفاده کرده‏اند.

فعالیت‏های آژانس

با توجه به این هدف‏ها، آژانس باید فعالیت‏های خود را بر اساس اصولی که به صلح و امنیت جهانی کمک می‏کند، استوار سازد؛ بدین منظور، نظام‏های کنترل، برای اطمینان از کاربرد مواد اتمی در مصارف صلح‏آمیز، ایجاد کرده است و علاوه بر ارائه گزارش به مجمع عمومی، در صورت لزوم، شورای امنیت را به عنوان رکنی که مسئولیت حفظ صلح و امنیت بین‏المللی را بر عهده دارد، در جریان اقدامات و نحوه فعالیت خود قرار می‏دهد. آژانس به عنوان یک واسطه در تهیه مواد، خدمات، تجهیزات، تسهیلات، مبادله اطلاعات علمی و فنی با کشورها و آموزش دانشمندان و کارشناسان کشورهای عضو، عمل می‏کند. همچنین با اتخاذ تدابیر مناسب و ایجاد ساز و کارهای مراقبتی، در جهت مقابله با سوء استفاده از کمک‏های ارائه شده از سوی آژانس برای هدف‏های نظامی، تلاش می‏کند.

از مهم‏ترین اقدامات آژانس، برنامه کمک‏های فنی برای ارتقای انتقال مهارت‏ها، تکنولوژی و فراهم آوردن آموزش برای کشورهای عضو است و در این باره سعی می‏نماید تا کشورهای جهان سوم را بیشتر مورد توجه قرار دهد. تمهیدات حفاظتی مربوط به پیمان منع گسترش سلاح‏های اتمی. این فعالیت‏های حفاظتی، از مفهومی جدید در حقوق بین‏الملل برخوردار است و یکی از مهم‏ترین نیز به آژانس محول شده است. وظایف آژانس بین‏المللی انرژی اتمی را تشکیل می‏دهد. هدف از این حفاظت‏ها، مساعدت به دولت‏ها در رعایت تعهدات بین‏المللی در ممانعت از افزایش بیشتر سلاح‏های هسته‏ای است.

در حال حاضر، تعداد زیادی از موءسسات هسته‏ای و ارگان‏های دیگر، تحت مراقبت آژانس قرار دارند. این مراقبت، تقریباً شامل 95 درصد امکانات و مواد هسته‏ای جهان است و امکانات پنج دولتی که دارای سلاح هسته‏ای‏اند، از این مراقبت استثنا شده است. مسئولیت آژانس بین‏المللی انرژی اتمی در زمینه ایمنی هسته‏ای، به تناسب برنامه‏های نیروی هسته‏ای گسترش یافته و توجه عمومی نیز بر جنبه‏های ایمنی متمرکز شده و افزایش یافته است.